Bağımlı bireyler genellikle davranışlarını psikolojik olarak tatmin edici bulmakta veya bağımlı davranışı gerçekleştirirken haz almaktadırlar. Ancak, sonrasında suçluluk, pişmanlık veya öfke duyabilirler ve devam eden bu seçimlerin sonuçları nedeniyle çaresiz hissedebilirler. Davranışsal bağımlılıklarla başa çıkma sürecinde, bağımlılıkla mücadele eden bireyler genellikle tedavi ve müdahale olmadan belirli bir davranışı veya eylemi bırakmakta zorlanır ve bırakma girişimlerinde başarısızlık yaşayabilirler.

Literatürde, davranışsal bağımlılıkların bağımlı olunan eylemin araştırılması ve patolojik düzeyde kullanımının, kimyasal bağımlılıklardan farklı olduğunu belirten bir dizi çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalara göre, kimyasal bağımlılıklar tolerans ve yoksunlukla tanımlanırken, davranışsal bağımlılıklarda bu bedensel belirtiler o kadar belirgin olmasa da yine de ortaya çıkmaktadır. Çünkü bir davranışın bağımlılık olarak kabul edilebilmesi için zihinsel meşguliyet, duygudurum değişkenliği, tolerans, yoksunluk, kişilerarası çatışma ve tekrarlama gibi ölçütleri içermesi gerekmektedir.

Davranışsal bağımlılıkların tanımlayıcı belirtileri arasında, davranışı sürekli olarak gerçekleştirme ihtiyacı, planlanandan daha uzun süre ve sıklıkla devam etme, zamanın çoğunu bu davranışla meşgul geçirme, davranışı kontrol etme, bırakma ya da azaltma konusunda başarısız girişimler, iş, aile ve akademik başarıda olumsuz sonuçlar, davranışın sıklığını ve miktarını artırmak için çaba gösterme, davranış yapılmadığında kişinin gergin, huzursuz veya sıkıntılı hissetmesi bulunmaktadır. Teknoloji bağımlılığı, gıda bağımlılığı, kumar bağımlılığı ve cinsel bağımlılık gibi davranışsal bağımlılıklar bu tanımlayıcı özelliklere sahiptir.

Davranışsal bağımlılıkların temel özelliği, kişinin kendisine veya başkalarına zarar verici bir eylemi gerçekleştirme dürtüsüne veya cazibesine karşı koyamamasıdır. Her davranışsal bağımlılık, belirli bir alanda bu temel özelliğe sahip tekrarlayan bir davranış modeli ile karakterize edilir. Bu davranışlar, tekrar tekrar gerçekleştirildiğinde, diğer alanlardaki işlevselliğe müdahale eder. Bu açıdan, davranışsal bağımlılıklar, madde kullanım bozukluklarına benzerlik göstermektedir. Madde bağımlılığı olan bireyler, içki içme veya uyuşturucu kullanma dürtüsüne direnme konusunda zorluk yaşadıklarını ifade etmektedir.

Davranışsal ve madde bağımlılıklarının doğal tarihi, fenomenolojisi ve olumsuz sonuçları açısından birçok benzerlik taşımaktadır. Her ikisi de genellikle ergenlik ve genç erişkinlik döneminde başlamakta olup, bu yaş gruplarında yaşlı yetişkinlere göre daha yüksek oranlarda görülmektedir. Hem davranışsal bağımlılıklar hem de madde bağımlılıkları, kronik ve tekrarlayan modeller sergileyebilen doğal seyir gösterir; ancak birçok kişi resmi bir tedavi olmaksızın kendi kendine iyileşebilir, bu duruma "kendiliğinden bırakma" denir.

Davranışsal ve madde bağımlılıkları arasında fenomenolojik benzerlikler gözlemlenmektedir. Davranışsal bağımlılık sergileyen bireyler, madde kullanım bozukluğuna sahip olan kişilerle benzer bir şekilde, davranışlarını başlatmadan önce bir çeşit dürtü veya özlem durumu yaşadıklarını belirtmektedir. Ayrıca, bu davranışlar genellikle kaygıyı azaltma eğilimindedir ve madde zehirlenmesine benzer şekilde olumlu bir ruh hali durumuyla veya "yüksek" bir durumla sonuçlanabilir. Hem davranışsal bağımlılıklarda hem de madde kullanım bozukluklarında, duygusal düzensizlikler, isteklerin artmasına katkıda bulunabilir. Örneğin, patolojik kumar oynama, kleptomani, kompülsif cinsel davranış ve kompülsif satın alma sorunu yaşayan bireyler, tekrarlanan davranışlarla olumlu ruh hali etkilerinde bir azalma olduğunu veya toleransa benzer şekilde aynı ruh hali etkisini elde etmek için davranış yoğunluğunu artırma ihtiyacını ifade etmektedir.

Davranışsal bağımlılıkların maddi ve evlilik sorunlarına yol açma eğilimi, madde kullanım bozukluklarındaki benzer sorunlara paralel olarak görülmektedir. Madde bağımlılığı olan bireyler gibi davranışsal bağımlılık sergileyen kişiler, bağımlılık yaratan davranışlarını finanse etmek veya davranışın sonuçlarıyla başa çıkmak için sıklıkla yasa dışı eylemlere başvurma eğilimi gösterebilmektedirler.

Kaynaklar

Grant, John. E. “Introduction to Behavioral Addictions,” The American Journal of Drug and Alcohol Abuse 2010 Sept.; 36(5): 233–241.

Murphy, Edmund. “Behavioral Addictions”, 26 May 2023.

Türkiye Yeşilay Cemiyeti